انواع خسارات غير‌سازه‌ای در زلزله

اولین گام، تهیه تصویری واقعی از وضعیت ساختمان مورد نظر پس از وقوع زلزله است. برای تعیین نوع اجزای غیرسازه‌ای موجود و تخمین مقاومت لرزه‌ای آنها باید مشخصات این اجزاء برداشت شده و تحلیل آسیب پذیری انجام شود. هر چه كیفیت برداشت‌ها و تحلیل‌های فوق بهتر باشد، تصویر ترسیم شده از شرایط بعد از زلزله به واقعیت نزدیك‌تر خواهد بود. ارزیابی‌های غیر‌ماهرانه باعث كسب نتایج دست بالا یا دست پایین در تخمین خسارت می‌شوند.

باید توجه داشت كه حتی در كامل‌ترین تحلیل‌ها نیز نتایج تخمین عملكرد اجزای غیر‌سازه‌ای در زلزله با تردیدهای زیادی همراه است. یكی از راه‌های مواجهه با این عدم یقین، در نظر گرفتن بدترین حالت است. این رویكرد محافظه كارانه هزینه سنگینی را برای ارتقای مقاومت اجزای غیر سازه‌ای تحمیل می‌كند و بدون توجیه است، اما در مراحل اولیه برنامه‌ریزی مقابله با بحران، نیم نگاهی به تأثیر صدمات شدید به هر یك از اجزای غیر ساز‌ه‌ای موجود، هزینه چندانی در بر نخواهد داشت. به این ترتیب مشخص خواهد شد كه وارد آمدن خسارت شدید به هر یك از اجزای غیرسازه‌ای، چه تأثیری بر برنامه‌ریزی مقابله با شرایط اضطراری خواهد داشت. به عنوان مثال، بدترین سناریو برای ژنراتور برق اضطراری، آسیب دیدگی خود دستگاه یا لوازم پشتیبانی آن است كه عواقب مربوط به آن باید در نظر گرفته شود.

بعد از در نظر گرفتن بدترین سناریوی آسیب‌دیدگی در مورد هر یك از اجزای غیر ساز‌ه‌ای، لازم است سناریوی حالت‌های احتمالی نیز در نظر گرفته شود. از آنجا كه منابع برنامه‌ریزی اضطراری محدود هستند، نمی‌توان برای هر یك از مسائل بعید قابل تصور، اقدامات زیادی را در نظر گرفت.

پس از تكمیل برداشت اطلاعات ساختمان، از آسیب پذیری‌های تعیین شده در فر‌م‌های فهرست برداری اجزای غیرسازه‌ای در برنامه‌ریزی استفاده خواهد شد.

واكنش‌های فردی

معمولاً توصیه می‌شود كه هنگام زلزله افراد در زیر میز محكمی پناه بگیرند. این كار، عموماً افراد را در مقابل تقریباً همه انواع خسارات اجزای غیرسازه‌ای محفوظ می‌كند. با آن كه تصاویر خسارات زلزله‌ ظاهراً ترسناك به نظر می‌آیند، اما دقت در آنها نشان می‌دهد كه اگر فردی در نزدیكی قسمت تخریب شده حضور داشته اما در زیر میز پناه گرفته باشد، احتمال جراحت جدی وی بعید خواهد بود. پناه بردن به درگاه اتاق توصیه نمی‌شود. زیرا تیر نعل درگاه خصوصاً در دیوارهای خارجی ساختمان، محافظت اندكی در برابر ریزش آوار در درگاه یا اطراف آن ایجاد می‌كند.

پناه گرفتن در زیر میز كار راه حل ساده‌ا‌ی است، اما برای عملی شدن نیاز به آموزش و تمرین دارد. اگر تكا‌ن‌های زلزله شدید باشد یا بیش از چند ثانیه ادامه یابد، برخی از مردم ممكن است یك دفعه تصمیم به فرار به بیرون از ساختمان بگیرند. بسیاری از بزرگسالان هنگام خزیدن به زیر میز احساس دستپاچگی می‌كنند. مانورهای زلزله در مدارس تأثیر زیادی در آمادگی دانش آموزان در پناه گرفتن و به كاربستن دستورالعمل‌های ایمنی در زمان زلزله دارند. به منظورآماده كردن بزرگسالان برای واكنش سریع و حفاظت شخصی نیز باید مانورهای مشابهی برگزار شود.

در شرایطی كه در محل میز وجود نداشته باشد، ساكنان باید در كنار جسم مناسب و نزدیك دیگری، روی زمین بنشینند. در تالارها و محل‌های تجمع عمومی، زانو زدن در بین صندلی‌ها بهترین روش است. در بسیاری از موارد می‌توان از محل‌های خطر مشهود نظیر اطراف قفسه‌های مرتفع نگهداری وسایل صنعتی دور شد و خود را به موقعیتی امنتر رسانید، اما مسأله اینجاست كه در زلزله‌های خیلی شدید، امكان سرپا ایستادن یا راه رفتن وجود ندارد.

برنامه‌های ‌مقابله با‌ زلزله

در برنامه‌های زلزله، بعضی نكات در ارتباط با خسارات اجزای غیر ساز‌ه‌ای بایددر نظر گرفته شوند كه در ادامه مورد بحث قرار گرفته‌اند.

‌اقدامات قبل از وقوع

در سند برنامه باید چگونگی شناسایی و بهسازی اجزای غیر سازه‌ای و روش‌های بازرسی دوره‌ای برای كسب اطمینان از برقرار ماندن تدابیر حفاظتی تشریح شود. اگر آموز‌ش‌های اضطراری كاركنان نیز مد نظر باشد، باید در سند برنامه آورده شود.

‌اقدامات مربوط به واكنش اضطراری در زلزله

اقداماتی كه باید بلافاصله بعد از وقوع زلزله انجام شوند، تابع شدت زلزله و میزان خسارات مشاهده شده خواهد بود. اگر خسارات آشكاری به سازه ساختمان وارد شده باشد ‌مثلاً ایجاد ترك‌های وسیع در دیوارها، كف‌ها، ستون‌های بتنی یا كج و از شاقول خارج شدن ساختمان یا جدا شدن و فرو ریختن بخشی از آن‌، روشن است كه تخلیه ساختمان در دستور کار قرار می‌گیرد. در این صورت كنترل و بازدید وضعیت اجزای غیر سازه‌ای موضوعیت ندارد. اگر خسارت سازه‌ای آشكاری در سازه ساختمان وجود نداشت، بازدید تجهیزات مكانیكی، آسانسورها و مواردی از این دست، می‌تواند به عنوان جزئی از اقدامات واكنشی مناسب بعد از زلزله در نظر گرفته شود. محوطه نگهداری مواد خطرناك نیز باید به سرعت از نظر نشت یا بیرون ریختن مواد كنترل شود.

‌مسئولیت‌ها

مسئولیت هر كار باید به شخص معینی واگذار شود. در هر یك از بخش‌های كاری برنامه كه مسئولی مشخص نشود، احتمالاً كسی آنرا انجام نخواهد داد. احتمال وقوع زلزله در خارج از ساعات معمول كار حدود ۷۵ درصد است، بنابراین باید برای هر یك از مسئولیت‌ها، افراد جایگزین مشخص شوند. برای آن كه در اثر تغییر كاركنان، برنامه غیرقابل استفاده نشود، بهتر است به جای نام افراد، سمت‌های آنها ذكرشود. همچنین باید توجه شود كه فردی باید به عنوان مسئول به روز نگهداشتن خود برنامه مشخص شود.

آموزش

درخصوص برنامه ریزی برای آموزش زلزله باید توجه شود كه به دلیل ندرت وقوع، حتی بهترین برنامه‌های آموزشی زلزله نیز با گذشت زمان به تدریج اهمیت و كارایی خود را از دست می‌دهند. بنابراین، بهترین روش آن است كه از تعریف برنامه آموزشی مجزا برای زلزله پرهیز شود و در عوض آموزش‌های خاص زلزله در چارچوب برنامه‌های آموزشی موجود گنجانیده شوند. ایمنی در برابر حریق از معمول ترین مباحث مطرح در آموزش خطرات است.

در برنامه آموزش كاركنان در ارتباط با كپسول‌های اطفای حریق، آژیرها و دیگر روش‌های اعلام خطر، روش‌های ایمن انبارداری، خروج و سایر موضوعات مربوط به حریق، می‌توان بخشی را تحت عنوان آموزش ایمنی در برابر زلزله اضافه كرد. گنجانیدن آموزش‌هایی برای كنترل نشتی‌های آب فشان‌ها و دیگر خطوط لوله نیز ضروری است. كاركنان بخش ایمنی سازمان‌هاباید علاوه بر آشنایی با برنامه‌های اضطراری مربوط به سرقت، حریق و دیگر خطرات، آموزش‌هایی نیز برای مقابله با زلزله ببینند. كاركنان بخش خدمات و نگهداری معمولاً آموز‌ش‌هایی در مورد بعضی از جنبه‌های مربوط به تعمیر و راهبری سیستم‌های حرارتی، برودتی، تهویه، آسانسورها، لوله كشی، چراغ‌ها، سیستم آب فشان و … می‌بینند و اجزای نامبرده فوق دقیقاً همان اجزایی هستند كه بایددر برنامه‌های كاهش خطر و مقابله با زلزله نیز مورد توجه قرار گیرند.

جلسات كارگاه‌های آموزشی ایمنی، محلی مناسب برای پرداختن به موضوع ایمنی زلزله هستند. برای كاهش تعداد مواد آموزشی مربوط به زلزله، تنها بایدبه جنبه‌های منحصر به فردی از خطر زلزله پرداخته شود كه در دوره‌های آمادگی مربوط به خطرات دیگر پوشش داده نمی‌شوند. به عنوان مثال، احتمال از كار افتادن خطوط تلفن از مواردی است كه تفاوت واكنش در مقابل زلزله را با حریق و سایر خطرات نشان می‌دهد. اگر در برنامه اضطراری، تخلیه ساختمان پیش بینی شده باشد، باید محل‌هایی نیز به عنوان نقطه تجمع مشخص شود كه خطر سقوط از ساختمان‌های مجاور در آنها وجود نداشته باشد.

در برنامه‌های اضطراری مربوط به وقوع حوادث مختلف، ایجاد مشكلاتی نظیر قطع تلفن، قطع برق، نیاز به تخلیه ساختمان، انسداد یا ایجاد ترافیك در مسیر‌های عبور و مرور، جراحت، نشت لوله یا شكستگی پنجره را می‌توان در نظر گرفت، اما فقط در برنامه اضطراری زلزله است كه نیاز به در نظر گرفتن همزمان كلیه این حوادث است.حداقل موردی كه در نظر گرفتن آن در برنامه زلزله ضروری است، پیش بینی روش جایگزینی برای گزارش صدمات یا حریق، در صورت قابل استفاده نبودن تلفن‌ها است.

محل نزدیك‌ترین ایستگاه آتش نشانی باید روی نقشه خیابان‌های اطراف مشخص شود تا در صورت قطع تلفن‌ها، بتوان فردی را برای درخواست مستقیم كمك به آنجا اعزام كرد. حتی اگر اكیپ اعزامی آتش نشانی قادر به ارائه كمك‌های اولیه پزشكی نباشد، با تجهیزات مخابراتی خود می‌تواند از سازمان‌های ارائه دهنده فوریت‌های پزشكی درخواست كمك كند.

تمرینات

از تخمین‌های آسیب پذیری كه در فرم‌های فهرست برداری اجزای غیرسازه‌ای خلاصه شده است، می‌توان در تهیه فهرستی از موقعیت‌های آسیبدیدگی اجزای غیرسازه‌ای برای سناریوهای زلزله مورد استفاده در مانورها استفاده كرد. فهرست موارد احتمالی آسیب دیدگی اجزای غیرساز‌های طولانی است و شبیه سازی بعضی از موقعیت‌های آسیب‌دیدگی پر‌هزینه و مشكل‌زا خواهد بود. برای مثال، تخلیه كامل ساختمان‌های بلند بدون استفاده از آسانسور به ندرت انجام می‌شود،اما در ساختمان‌های یك یا دو طبقه تمرین تخلیه به راحتی قابل انجام است. با قطع برق می‌توان وضعیت قطع برق در اثر زلزله و مشكلات مربوط به آن شامل تاریكی محل‌های بدون پنجره، از كار افتادگی سیستم تهویه و مسائلی از این دست را دقیقاً شبیه سازی كرد، اما انجام این كار در سرتاسر یك ساختمان می‌تواند باعث ایجاد آشفتگی‌های بسیار و در برخی موارد شرایط غیرایمن شود. در شركت‌ها یا دفاتر دولتی بزرگ می‌توان تنها یك بخش، یك قسمت یا یك محوطه كاری ساختمان را درگیر شبیه سازی واقعی‌تر آثار زلزله كرد و اجازه داد كه كاركنان بقیه بخش‌های ساختمان به كار عادی خود بپردازند یا مشاركت آنها در مانور فقط به تمرین پنا‌ه‌گیری خلاصه شود.

‌بسته (كیت) فوریت‌های شخصی

هر یك از كاركنان باید تشویق شوند كه بسته فوریت‌های شخصی شامل مجموعه‌ای از داروهای ضروری، چراغ قوه، رادیوی ترانزیستوری، بطری آب یا نوشیدنی و غذای فوری تهیه کنند. برای خانم‌هایی كه كفش پاشنه بلند می‌پوشند نیز به همراه داشتن یك جفت كفش تخت برای زمان تخلیه مناسب است. سایر اقلام مانند ژاكت، دستكش، كلاه یا پتوی گرم، بسته به شرایط محلی آب و هوا، می‌تواند سودمند باشد.

منبع : عمران سافت